Працэс дэмакратызацыі краін Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы ў канцы 1980-х гадоў атрымаў агульную назву «аксамітныя рэвалюцыі» — за мірны характар і практычна поўную адсутнасць ахвяр. Аднак так было не ўсюды. Сёння мы прыгледзімся да Румыніі — краіны, дзе ў працэсе змены аўтарытарнага ладу дэмакратычным пралілося нямала крыві, хоць да сапраўднай вялікай вайны там так і не дайшло. Як румынская дзяржава жыла апошнія трыццаць гадоў і якія палітычныя цяжкасці пераадольвала, чытайце ў чарговым матэрыяле праекта «Трансфармацыі».
Мы працягваем наш праект «Трансфармацыі». У ім расказваем пра дарогу да дэмакратыі, якую прайшлі рэспублікі былога СССР і экс-сацкраіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы пасля краху сацыялістычнага лагера. Некаторыя дзяржавы прайшлі гэтую дарогу мірна, у іншых пралілася кроў, а часам адбываўся і разварот назад — ад дэмакратычнага ладу да аўтарытарнага.
Румынія на заходзе сацыялізму
Да канца васьмідзясятых гадоў XX стагоддзя, калі пачалося разбурэнне сацлагера, Румынія падышла з цяжкім грузам праблем: частка з іх была характэрная для ўсіх еўрапейскіх сатэлітаў СССР, іншая — «унікальнейшай». Але і тыя, і тыя патрабавалі неадкладнага рашэння.
Эканоміка краіны, у якой дзесяцігоддзямі спрабавалі праводзіць індустрыялізацыю паводле савецкага ўзору, была ў вельмі сумным стане. Узровень жыцця быў адным з самых нізкіх у Еўропе, узровень свабодаў таксама саступаў не толькі заходнім краінам, але і ўсім суседзям па сацлагеры. У звычайных умовах крытычную сітуацыю паспрабавалі б вырашыць рэформамі, але ў Румыніі з 1965 года ва ўладзе знаходзіўся Нікалае Чаўшэску, вельмі спецыфічны лідар.
Адданы сталініст, ён свята верыў, што ўпартая праца і мэтаскіраванасць дапамогуць дасягнуць абсалютна любых мэтаў. На словах гэта гучала нядрэнна, але на практыцы прыводзіла да жудасных наступстваў для румынскага народа.
Так, падобна як Польшча, Венгрыя і іншыя сацкраіны, да 80-х гадоў Румынія набрала велізарную колькасць даўгоў на Захадзе і запала ў пазыковы крызіс. Аднак у васьмідзясятыя Чаўшэску зрабіў амбіцыйную спробу адным махам расплаціцца з усімі пазыкамі простым спосабам — прымусіўшы румынаў менш спажываць.
Праграму ўдалося выканаць да 1989 года, аднак непрыемнай цаной: дэфіцытам у краіне да гэтага часу стала літаральна ўсё. Зрэшты, не для Чаўшэску і яго сям'і: пра радню ён ніколі не забываў, і каля 40 сваякоў румынскага прэзідэнта займалі важныя і даходныя пасады ў краіне.
Іншым пытаннем, якое турбавала румынскага дыктатара, стаў недастатковы ўзровень нараджальнасці — і з уласцівай просталінейнасцю Чаўшэску вырашыў яго, спачатку забараніўшы аборты, а потым паспрабаваўшы паставіць жанчын у краіне пад татальны кантроль (напрыклад, на прадпрыемствах рэгулярна правяралася, ці не цяжарныя супрацоўніцы).
Даведаўшыся, што ў краіне нізкая прадукцыйнасць сельскай гаспадаркі, Чаўшэску зрабіў выснову, што вёскі ў Румыніі проста занадта маленькія і аб’яднанне іх у буйнейшыя «аграпрамысловыя гарады» вырашыць харчовую праблему. Засталося «няшмат» — знішчыць некалькі тысяч вёсак і перасяліць іх жыхароў. Праблему пагаршала тое, што частка гэтых вёсак нават не была населеныя румынамі: значную частку тэрыторыі краіны займаў гістарычны рэгіён Трансільванія, дзе жыло шмат венграў. Жаданне дыктатара сцерці з твару зямлі мноства венгерскіх вёсак выклікала пратэсты, якія нечакана для ўсіх скончыліся зрынаннем Чаўшэску.
Спецслужбы Румыніі паспрабавалі зняць і выслаць аднаго з кіраўнікоў венгерскай меншасці Ласла Тэкеша, аднак за яго заступіўся народ — і ў горадзе Тымішаара 16 снежня 1989 года стыхійна пачаліся масавыя мітынгі. Душыць іх Чаўшэску вырашыў па-старому, арміяй і паліцыяй, аднак міністр абароны Румыніі Васіле Міля адмовіўся накіроўваць войскі для расстрэлу паўстанцаў (пазней вайскоўцы ўсё роўна пачалі страляць у народ, але гэта ўжо не дапамагло).
Тэрміновае зняцце Міля і яго загадкавая смерць не вярнула лаяльнасць войскаў — праз чатыры дні мітынгаваць пачаў ужо Бухарэст. Першапачаткова Чаўшэску планаваў сабраць велізарны мітынг, які выказаў бы яму сваю падтрымку і асудзіў падзеі ў Тымішаары. Аднак людзі, якія сабраліся, павярнуліся супраць дыктатара — і на бок пратэстоўцаў пачалі пераходзіць войскі.
Нікалае Чаўшэску страціў кантроль над сітуацыяй вокамгненна. Падтрымкі чакаць не было адкуль, не было надзеі нават на СССР (Румынія дзесяцігоддзямі не падтрымлівала савецкую палітыку, ігнаравала перамены пасля прыходу Гарбачова, а ўвосень 1989 года Чаўшэску нават абвясціў палітыку «ліквідацыі наступстваў пакта Молатава — Рыбентропа», то-бок магчымага вяртання ў склад румынскай дзяржавы Малдовы, якая тады была часткай Савецкага Саюза).
Дыктатар і яго жонка паспрабавалі ўцячы, але неўзабаве былі злоўленыя і 25 снежня 1989 года расстраляныя. Яны аказаліся апошнімі людзьмі, у дачыненні да якіх у Румыніі ўжылі смяротнае пакаранне — праз лічаныя дні найвышэйшую меру ў краіне адмянілі. Румынская рэвалюцыя стала самай крывавай сярод усіх «аксамітных» (загінула больш чым тысяча чалавек), аднак хуткай: крах дыктатуры адбыўся за тыдзень. Цяпер трэба было будаваць новае жыццё.
Краіна без партый
Унікальнасцю становішча Румыніі стала тое, што ў краіне нават на момант пачатку рэвалюцыі не было ніякіх арганізацый, якія мелі б аўтарытэт і кадравы рэзерв для фарміравання новай улады. Калі ў Польшчы гэта была легендарная «Салідарнасць», у Венгрыі — нанова створаныя старыя палітычныя партыі, а ў СССР — выраслыя за гады перабудовы «народныя франты» і іншыя арганізацыі, то ў румынаў галоўнай сілай стаў спехам створаны «Фронт нацыянальнага выратавання» (ФНС).
У склад гэтай разнароднай арганізацыі ўвайшлі пераважна былыя чальцы партыйнай і дзяржаўнай эліты сацыялістычнай Румыніі, што з тых ці іншых прычын трапілі ў няміласць за Чаўшэску. Так, лідарам Фронту быў былы чалец ЦК румынскай кампартыі Іён Іліеску, а новым прэм’ерам — навуковец Петрэ Роман, таксама ў мінулым чалавек абсалютна «сістэмны».
Такі падыход вельмі не спадабаўся многім у краіне: у перамозе ФНС румыны бачылі рэстаўрацыю камунізму, а ў новых лідарах — не сапраўдных рэвалюцыянераў, а ўчорашніх прыхільнікаў Чаўшэску, што толькі воляю выпадку атрымалі ўладу. Утрымацца «Фронту нацыянальнага выратавання» дапамаглі шахцёры: Іліеску ўдалося дамовіцца з імі пра абарону, і, калі апазіцыя (лібералы, хрысціянскія дэмакраты і іншыя) праводзіла мітынгі з патрабаваннем адстаўкі «неакамуністаў», іх сустракалі дубіны і арматура ў руках шахцёрскіх дружын. Гэтыя выступленні рабочых атрымалі назву «Мінерыяда», ад слова miner — «шахцёр».
Вясной 1990 года ў Румыніі прайшлі прэзідэнцкія і парламенцкія выбары, на якіх перамаглі прадстаўнікі ФНС (ператворанага ўжо ў палітычную партыю) — прэзідэнтам стаў, набраўшы 85% галасоў, Іліеску, а Роман захаваў крэсла прэм’ера. Да гэтага часу эканоміка краіны, якая за Чаўшэску ўжо бурылася, ляжала «ў накаўце»: падаў прамысловы экспарт, абясцэньваўся румынскі лей, галапавалі цэны.
Шахцёры, якія раней падтрымлівалі ФНС, праводзілі новыя «мінерыяды» ўжо супраць саміх уладаў. Адна з іх, у верасні 1991 года, прывяла да адстаўкі ўрада Петрэ Романа. Міжнародная супольнасць, дарэчы, гэтых выступаў (якія суправаджаліся заўсёды масавымі збіваннямі і нават забойствамі) не ўхваліла — так, «мінерыяды» моцна запаволілі ўступленне Румыніі ў Савет Еўропы.
Новы кааліцыйны ўрад сфармаваў у кастрычніку 1991 года ліберал Тэадор Сталажан, за яго прэм’ерствам адбыўся нацыянальны рэферэндум, на якім прынялі новую канстытуцыю Румыніі. Краіна станавілася парламенцка-прэзідэнцкай рэспублікай з рынкавай эканомікай, плюралізмам і ўсімі асноўнымі грамадзянскімі правамі. Незадаволенымі асноўным законам засталіся толькі нацменшасці, у першую чаргу венгры — яны не атрымалі ў новай Румыніі ні аўтаноміі, ні дзяржаўнага статусу для венгерскай мовы.
Ужо ў 1992 годзе адбыліся новыя парламенцкія і прэзідэнцкія выбары — і Румынія зноў паказала зусім іншыя вынікі, чым большасць постсацыялістычных краін. У іх пераходны перыяд звычайна праходзіў так: спачатку перамагалі дэмакраты-рыначнікі, потым, з прычыны непазбежных цяжкасцяў, у іх дзеяннях наступала расчараванне — і значная частка народа спрабавала вярнуць «старыя добрыя часы», галасуючы за былых камуністаў. Так было ў Расіі, Венгрыі, Польшчы і іншых краінах — але не ў Румыніі.
Кіраванне Чаўшэску так слаба асацыявалася са «старымі добрымі часамі», што ў кастрычніку 1992 года румыны зноў прагаласавалі за рэформы — перамог Дэмакратычны фронт нацыянальнага выратавання (частка ФНС, які да таго часу раскалоўся).
Прэм’ерам стаў рыначнік Нікалае Вэкэрою, які працягнуў палітыку прыватызацыі і ўбудавання эканомікі ў еўрапейскія структуры, прэзідэнтам — зноў Іён Іліеску. Акрамя іншых крокаў урад у 1993 годзе гарантаваў венгерскай нацыянальнай меншасці права выкарыстання роднай мовы — адначасова ў краіне ўзмацняліся раней дастаткова малалікія правыя партыі.
Палітыка «шокавай тэрапіі», характэрная для многіх краін былога сацблока, не была характэрная для кіравання Іліеску (яе праводзіў ужо наступны ўрад) — яго абвінавачвалі не ў неабдуманых рэформах, якія прывялі да збяднення насельніцтва, а наадварот, у нізкіх тэмпах рэфармавання эканомікі (а яшчэ ў прарасійскіх і пракамуністычных сімпатыях). Тым больш што эканоміка краіны да сярэдзіны 90-х гадоў выправілася, Румыніі ўдалося ўтаймаваць інфляцыю, а гадавы прырост ВУП да 1995−96 гадоў дасягнуў салідных 5%.
Аднак пратэсны электарат у выніку схіліўся ў бок праваліберальных партый, і ў 1996 годзе Іліеску і сацыял-дэмакраты саступілі на выбарах — уладу ўзяла кааліцыя антыкамуністычных і правацэнтрысцкіх партый «Дэмакратычная канвенцыя Румыніі», а яе прадстаўнік Эміль Канстанцінеску стаў прэзідэнтам (каб узначаліць дзяржаву, палітык абавязаны не быць ні ў адной палітычнай партыі, а калі ёсць — пакінуць яе пасля абрання).
1996−2000 гады не былі паспяховымі для румынскай дзяржавы ў эканамічным плане — вельмі зацягнулася прыватызацыя, крызіс скаланаў прамысловасць, у канцы стагоддзя на краіну яшчэ і абрынулася засуха. Зноў падняў галаву рабочы рух, шахцёры зноў паспрабавалі націснуць на ўладу сілавым шляхам — аднавіліся «мінерыяды» з дзясяткамі параненых і збітых. Супрацьстаянне шахцёраў і ўлады скончылася арыштам шматгадовага шахцёрскага лідара Мірона Козмы.
Разам з тым у 1997 годзе румынскі парламент прыняў рашэнне звярнуцца да чальцоў блока NATO, каб краіну прынялі ў гэты вайсковы саюз. Румыніі ўдалося рэфармаваць банкаўскую сістэму, і ў дзяржаву пацяклі першыя сур’ёзныя замежныя інвестыцыі, а таксама буйныя крэдыты Міжнароднага валютнага фонду.
Тым не менш у 2000 годзе прэзідэнт Канстанцінеску ацэньваў вынікі свайго адзінага тэрміну як несуцяшальныя. «Сістэма перамагла мяне», — сказаў ён, пакідаючы пасаду, і назаўсёды пакінуў палітыку. «Дэмакратычная канвенцыя Румыніі» таксама распалася — паўтарыць поспех мінулых выбараў правалібералам не ўдалося.
Правы папулізм
У канцы стагоддзя ў Румыніі зноў прыйшлі да ўлады сацыял-дэмакраты, а на прэзідэнцкую пасаду вярнуўся Іён Іліеску. Аднак другое месца на прэзідэнцкіх выбарах нечакана атрымаў ультраправы папуліст Карнэліу Вадзім Тудар з партыі «Вялікая Румынія» — з ідэалогіяй, заснаванай на сумесі рэсентыменту, антысемітызму і настальгіі ледзь не па Чаўшэску.
Небяспека такога рэзкага правага развароту заахвоціла сацыял-дэмакратаў прапанаваць усім дэмакратычным сілам падпісаць мемарандум «Аб сумеснай дзейнасці супраць пагрозы крайняга нацыяналізму» — у выніку абышлося без гэтага, бо Тудар усё ж саступіў Іліеску, а пасля змяніў свае погляды на больш умераныя.
Нягледзячы на раптоўны ўсплёск правага папулізму, палітыка Румыніі ў нулявых сур’ёзных зменаў не зведала. Эканоміка развівалася, чаму моцна спрыялі грашовыя паступлення ад Еўрасаюза, які рыхтаваўся прыняць новага чальца ў асобе румынскага дзяржавы.
У 2004 годзе падчас чарговага пашырэння NATO краіна нарэшце стала чальцом Паўночнаатлантычнага альянсу, а праз тры гады — ужо за новым прэзідэнтам, былым мэрам Бухарэста Траянам Бесэску — увайшла ў Еўрасаюз. Выбары, на якіх перамог Бесэску, сталі першымі ў гісторыі дэмакратычнай Румыніі, калі апазіцыя заявіла пра фальсіфікацыі — нібыта прыхільнікі партыі прэзідэнта галасавалі па некалькі разоў, для чаго іх звозілі аўтобусамі на асобныя ўчасткі. Даказаць гэта, зрэшты, не ўдалося — аднак на наступных выбарах у 2009 годзе, калі зноў перамог Траян Бесэску, абвінавачанні паўтарыліся.
Пазітыўныя вынікі, якія Румынія паказвала пасля ўступлення ў ЕС, былі ў значнай ступені азмрочаныя надыходам у 2008 годзе сусветнага эканамічнага крызісу — ужо праз два гады краіна аказалася на мяжы дэфолту, а беспрацоўе вырасла да 20-гадовага максімуму. Тым не менш крызіс удалося пераадолець, а эканоміку — стабілізаваць.
У той жа час у палітычным плане краіну ліхаманіла. Бесэску (які рэпрэзентаваў ліберальныя партыі) і парламент (з моцным уплывам сацыялістаў і сацыял-дэмакратам Віктарам Понта ў крэсле прэм’ера) не сябравалі — і ў 2010 і 2012 гадах справа ледзь не скончылася зняццем кіраўніка дзяржавы з пасады ў выніку імпічменту. Бесэску абвінавачвалі ў аўтарытарызме, імкненні здзейсніць дзяржаўны пераварот і кіраваць аднаасобна.
Зрэшты, усе гэтыя абвінавачванні так і засталіся словамі: дэмакратычны лад у Румыніі не змяніўся на аўтарытарны. Празаходні і праеўрапейскі курс краіны працягнуўся і за наступным прэзідэнтам, Клаўсам Іяаханісам, абраным у 2014-м і пераабраным у 2019 годзе.
Як бачым, Румынія, якая стала адзінай з краінаў сацблоку, чый пераход да дэмакратыі быў вельмі крывавым, не працягнула гэтую тэндэнцыю пасля пачатку 90-х. Нягледзячы на эканамічныя праблемы і наяўнасць на сваёй тэрыторыі буйных этнічных меншасцяў, краіна не скацілася ў папулізм і аўтарытарызм і здолела адстаяць дэмакратычныя свабоды, заваяваныя ў снежні 1989 года.
Чытайце таксама
